Deze actie-held maakt ieder genre interessanter

Je hebt actiehelden die de wereld redden door tegen aliens te vechten terwijl de kogels in het rond vliegen. En dan is er de actieheld die niet veel meer doet dan zelf gebreide kleren verkopen op het internet. Het is de held die het heft in eigen handen neemt. Schrijf je over deze held, dan heeft je verhaal gegarandeerd de actie die het nodig heeft. Hoe spectaculair -of niet- die ook moet zijn.

Wat is goede actie in een boek?

Actie moet in ieder boek voorkomen, niet alleen in het actiegenre. Niet alleen personages bewapend met pistolen en enge bedreigingen zorgen voor actie. Sterker nog, zelfs personages die zo braaf lijken als maar kan – meisjes met vlechten en roze strikjes, kuise huismoeders…- kunnen voor actie zorgen. Actie in een boek betekent lang niet altijd dat de lezer vol spanning of bibberend de pagina’s omslaat. In de breedste zin van het woord hoeft actie alleen maar te betekenen dat het plot niet stilstaat. Er moet sprake zijn van actie-reactie. Een personage mag natuurlijk wel even om zich heen kijken ten behoeve van de sfeeromschrijving. Maar als het plot daarna weer verder gaat, is het belangrijk dat dat ergens naartoe gaat.

Wat is een goede held in een boek?

Een goede held is meestal een personage waarmee de lezer zich kan identificeren. Maar dat hoeft niet zo te zijn: soms is de held geen goedzak. Voor ieder personage moet de lezer empathie kunnen voelen. In dit geval betekent dat niet dat je de held ook daadwerkelijk een bewonderenswaardig iemand vindt. Je moet alleen snappen waarom de held doet wat die doet.
Of die nu goed of slecht is, of dicht bij de lezer staat of niet, spion of kleuterjuf is, iedere held moet wel ervoor zorgen dat het plot in gang kan blijven en dat er dus de nodige actie in het verhaal blijft zoals hierboven beschreven. Een goede held is dus altijd een actie-held.

Een goede actie-held

Een goede actie-held – als personage- is vrijwel hetzelfde als een levend persoon die niet bij de pakken neer gaat zitten. Zowel een levend mens als een personage weten niet precies wat de toekomst hen brengt. Maar ze komen allebei in actie op het moment dat er iets niet loopt zoals het moet lopen. Als ze niet tevreden zijn met de gang van zaken, zullen ze kijken wat nog te veranderen valt om alsnog de ‘verteller van diens eigen verhaal te zijn. Of, zo je wil, ze kijken allebei waar nog op gereageerd kan worden, in termen van actie-reactie.

Een goede actie-held in de praktijk

In onderstaande tabel staan enkele voorbeelden van het verschil tussen een actie-held en een passieve held die dus alles maar laat gebeuren en maar ziet hoe het verhaal al dan niet verder loopt.

Situatieeen passieve held…een actie-held…
Held wordt afgewezen voor een droomstudiekwijnt weg van verdriet en gaat ‘dan maar’ achter de supermarktkassa werkengaat zich heroriënteren, of laat zich bij-of omscholen
Held staat in de file onderweg naar een noodgevalvloekt de hele auto bij elkaar slaat net zo lang op het stuur tot de file oplostbelt op zoveel mogelijk mensen of instanties op om van de vertraging te informeren, of het stokje waar mogelijk over te geven
In het land van Held breekt oorlog uitgaat de schuilkelder in en wacht bang af. Kijkt of vluchten mogelijk is, of probeert mensen om te kopen voor eten of broodnodige spullen
Held kan niet meer aan de goede ingrediënten komen voor het diner dat die geeft en waar de hele vriendengroep maanden naar heeft uitgekekengaat koken met een recept dat bij voorbaat gedoemd is te mislukken en duimt daarbij dat de vriendengroep niet al te kritisch is over het etenwisselt van menu, of belt iedereen op om de datum te verzetten.

Zie je dat de houding van de passieve held er vroeg of laat voor zorgt dat het plot ofwel saai wordt of niets meer voorstelt? Het is altijd maar duimen op een goede afloop. Deze held staat langs de zijlijn naar diens eigen verhaal te lijken. Als je held altijd een reden heeft om in actie te blijven en willen gaan, blijft je verhaal dynamisch.
De actie-held doet ook niet altijd dingen die moreel helemaal juist zijn. Of soms haalt de gedane actie alsnog niet veel nuttigs uit. Maar dat is niet belangrijk: het gaat om het proberen.

Het karakter van een actie-held onthuld

Een actieheld heeft nog een voordeel ten opzichte van de passieve held. Je leert een actie-held ook echt kennen als die dingen probeert die soms lukken, en soms ook niet. Een continu passieve held kan je aan het eind van het verhaal niet veel meer eigenschappen toekennen als afwachtend of – misschien wel- laf. Een actie-held kan van alles zijn: dapper, overmoedig, zorgzaam, gewiekst, vindingrijk, (on)betrouwbaar… Je leert steeds meer over de held, omdat er altijd wel iets nieuws gebeurt waar de held voor in de actie gaat.

Bovendien leer je vaak ook de zwaktes van een held kennen als die maar in actie over blijft gaan. Het kan lijken alsof de actie-held geen zwaktes heeft, door altijd de uitdaging aan te gaan. Maar vaak is dat de reden dat de held zich alsnog in de nesten werkt, of zijn minder sterke punten tegenkomt. En wel op zo’n manier die niet mogelijk zou zijn als die zich (wat meer) koest zou houden.
Een zorgzame ouder helpt het kind meteen en altijd met huiswerk, zodra het maar zegt: ‘ik snap het niet’. Dat lijkt behulpzaam, maar zo leert het kind bijvoorbeeld niet om een eigen leerproces aan te gaan door zelf dingen uit te zoeken. Later wordt Junior afhankelijk van de ouder. Zodanig dat die zich in de crisis wel even achter de oren moet krabben om te bepalen wat de grens is tussen behulpzaamheid en bemoeizuchtigheid. Yes, weer een nieuw element in het plot!
Kijk op deze manier naar het principe van actie en een ‘saaie held’ is verleden tijd.

Foto door Dasha Yukhymyuk via Unsplash

De gouden wet voor een vlot plot: actie-reactie

Er zijn verschillende manieren om je plot interessant te houden. Je kan plottwists of subplots introduceren, of gewoon aan een scène verder schrijven. Wat je ook kiest om je scène uit te werken, er is een gouden regel, zo niet een gouden wet die bij al deze opties toe te passen is. Houd je aan actie-reactie.

De derde wet van Isaac Newton

De naam van Isaac Newton laat vast wel een belletje rinkelen als ‘Een van de belangrijke wetenschappers ooit’. Zo kan jij zijn derde wet als een van de belangrijkste in de wetenschap van plot- of scèneontwikkeling beschouwen. Geen zorgen, ik ga niet verder in op de wetenschappelijke wet. Ik begin al peentjes te zweten bij het zien van het symbool voor worteltrekken ;). Maar de derde wet van Newton houdt in:

Op iedere actie volgt een reactie.

Zo simpel is het in beginsel. Kijk maar eens naar wat hele simpele voorbeelden:

ActieReactie
Ik stoot mijn teen.Ik begin te vloeken van de pijn.
Ik krijg honger.Ik ga wat eten maken
Ik krijg een extra zakcentje.Ik ga lekker uit eten.

Ik ga bij deze regel een kanttekening plaatsen, als het verhaalontwikkeling betreft. Je zou ook kunnen zeggen dat de derde wet van Newton stelt: na iedere oorzaak komt een gevolg. Maar die stelling gaat voor een plot of een scène niet helemaal op.
Kijk eens naar de onderstaande tabel met oorzaak-gevolg en dezelfde voorbeelden als hierboven.

OorzaakGevolg
Ik heb mijn teen gestoten.Mijn teen doet pijn.
Ik heb honger.Mijn maag knort.
Ik krijg een extra zakcentje.Ik ben vijftig euro rijker.

Het komt misschien pietluttig over om dit als verschil aan te merken, maar er is wel degelijk een verschil. Bij actie-reactie doet een personage daadwerkelijk iets, waar er bij oorzaak-gevolg niet per se iets actief verandert. In dat laatste geval staat een lopende tekst op de pauzestand.

Oneindige actie-reactie

Actie-reactie moet elkaar telkens opnieuw opvolgen. Is er een reactie geweest, dan komt er daarop een nieuwe actie in het plot. Daar komt dan weer een reactie op, enzovoorts. Kijk eens naar dit voorbeeld:
Noor heeft een tante in Marokko en die komt. Als je actie en reactie elkaar laat opvolgen, ziet dat er zo uit:

ActieReactie
Tante Amina belt dat ze op bezoek komt.Noor springt een gat in de lucht.
Noor vraagt Amina wanneer ze komt.Amina zegt over drie dagen bij Noor op de stoep te staan.
Noor wil de logeerkamer in orde maken.Noor begint met stofzuigen in de logeerkamer.
De stofzuiger begeeft het na een minuut.Noor gaat naar de winkel om een nieuwe stofzuiger te kopen.

Als je actie-reactie zou vervangen door oorzaak-gevolg, krijg je iets als:
‘De stofzuiger begeeft het plotseling. Nu blijft de kamer vies.’ Dat zorgt ervoor dat de scène abrupt stopt omdat Noor geen nieuwe stofzuiger koopt, of lieve tante Amina kan in een stofnest slapen. Geen van die twee opties zijn de bedoeling.

Je moet de actie-reactieregel redelijk streng volgen. Kijk maar eens wat er gebeurt als je reactie op reactie (op reactie…) laat volgen:
Noor springt een gat in de lucht, draait nog zes keer in het rond en begint te zingen als tante Amina het fijne nieuws vertelt. Als ze daarmee door blijft gaan, staat Amina straks al voor de deur. Oftewel: dat duurt gewoon te lang en het voegt op een bepaald moment niets meer toe.
En als je een reactie weglaat:
Noor vraagt Amina wanneer ze komt. De stofzuiger begeeft het.
dan is dat een te plotselinge overgang. Je mist nu informatie die het verhaal bij elkaar houdt. Er valt immers niet alleen een actie, maar ook een bijbehorende reactie weg.

De spanningsboog en actie-reactie

Ieder verhaal heeft een spanningsboog. En zoals het spreekwoord zegt, kan die boog niet altijd gespannen zijn. Maar hoe zit het dan met actie-reactie in een scène?
Denk bij het woord actie in dit geval niet te snel aan iets als ‘Max Verstappen vliegt bijna uit de bocht in de Formule 1’. Eerder als iets dat plaatsvindt en waar iets of iemand vervolgens op reageert. De actie-reactie kan dus ook een gedachtestroom zijn:

Actie Reactie
Ik wilde dat Cas me zag staan….…maar ik ben niet knap genoeg voor hem
Moet ik misschien mijn haar kleuren? Hij valt op brunettes…Ach, hou toch op! Laat ik me nu ook al gek maken door opgelegde schoonheidsidealen?
Nee, ik ben een sterke vrouw!Maar dan mag ik mezelf toch alsnog wel van mijn beste kant laten zien?

De lezer leert hier dat het personage over zichzelf twijfelt.
Het belangrijkste van een scène is dat die iets toevoegt aan het verhaal. De lezer moet iets nieuws te weten komen.
Zolang als een scène de lezer iets nieuws leert en hij volgens de actie-reactieregel is geschreven, kan je er allerlei kanten mee op, zonder meteen met een sneltreinvaart door het verhaal te gaan.

Nog een voorbeeld van actie-reactie:

Actie Reactie
Gijs doet het slecht op school.Gijs komt angstig met zijn slechte rapport thuis.
Gijs’ vaders schrikken zich ongeluk.Gijs krijgt een huiswerkbegeleider, maar het botert niet tussen hen.
Gijs weigert nog huiswerk te maken.Gijs krijgt straf van zijn vaders.

Je ziet hier misschien wel dat de actie-reactie in dit voorbeeld redelijk steriel is: het leest niet als een interessante scène, maar als losse feiten. Dat betekent dat je tussen de regels van de tabel door een nieuwe reeks van actie-reactie toe moet voegen. Bijvoorbeeld hoe Gijs door het ontvangen van zijn slechte rapport begint te zweten, met als reactie dat zijn vaders zich zorgen maken als hij doodsbleek thuiskomt. Je moet dus actie-reactie toevoegen om een show don’t telleffect aan de scène te geven. Hoeveel je precies moet toevoegen is een kwestie van uitproberen en je hebt er ook wat schrijfinzicht voor nodig. Maar met de ‘schrijfwet’ van actie-reactie in het achterhoofd, kan je er in ieder geval van op aan dat je scène- of plotverloop stabiel en logisch blijft.

Afbeelding Isaac Newton via Pixabay.

Zo maak je van meerdere verhaallijnen een mooi geheel

Elk verhaal heeft een rode draad, maar ook subplotten. Als je een verhaal tot een mooi geheel wil maken, moet je deze integreren. Dat kun je doen door een subplot in je opschrijfboekje net zo belangrijk te maken als de rode draad. We gaan eerst kijken hoe je die rode draad stevig maakt. Als je dat kan, kan je dat ook voor de subplots.

Let hierop als je een rode draad schrijft voor een verhaal

Als je een rode draad voor het verhaal bepaalt, moet je een aantal dingen in de gaten houden:
* Wat is mijn protagonist voor iemand? (Gebruik daar je personagebiografie voor);
* Wat is het centraal conflict? Hoe groeit of beweegt mijn hoofdpersoon zich daarin?
* Welke andere mensen komt hij tegen? Wat voor invloed hebben die mensen op hem?

Wat is mijn personage voor iemand?

Je kon in mijn post over de personagebiografie lezen hoe je de kennis van je personage inzet om een wankel plot of niet-passende beslissingen van je personage te voorkomen. Maar ook in een meer basale vorm is je personagebiografie erg belangrijk. Aan schijnbaar heel eenvoudige of vanzelfsprekende dingen kun je al zien hoe bepaalde dingen tot stand komen. Als je personage als favoriete land Frankrijk heeft en dol is op nieuwe talen leren, kan dat verklaren waarom ze docente Frans is geworden. Als docente Frans wordt ze verliefd op een collega, waardoor er een roddel op de school ontstaat….
Kortom, in je personagebiografie kan je vaak tussen de regels door al een mogelijk butterfly-effect (van een verhaal) vinden.
Als je weet dat je personage het fijn vindt om op de voorgrond te staan weet je ook dat hij eerder zanger wordt dan archivaris. En als je personage niet voor zichzelf op kan komen, zal hij makkelijker over te halen zijn slechte dingen te doen dan iemand die niet bang is zijn mond open te trekken.

Wat doet het centraal conflict met mijn personage?

In het centraal conflict moet je personage obstakels overwinnen, vallen en opstaan: zo leert hij dingen. Dat verandert je personage. Uiteindelijk komt hij zo als een ander persoon uit het verhaal. Als held, als verliezer, als moeder, slimmer, mooier, wraakzuchtiger, verdrietiger… Hoe je verhaal ook loopt, je personage is niet de persoon die hij was voor het verhaal begon. Bekijk goed wat er in dat centraal conflict verandert en wat dat met je personage doet. Wordt hij een dappere grote broer in plaats van een bang klein jongetje? Een klusjesman in plaats van de bankdirecteur?

Wie komt mijn personage tegen?

Mensen zijn sociale wezens die andere mensen om zich heen nodig hebben of willen. Zelfs een afgezonderde monnik in de bergen van Tibet heeft nog collegamonniken in zijn klooster. (En mocht hij zich echt honderd procent afzonderen, dan wordt hij daar of op een bepaald moment gestoord van of heeft hij herinneringen aan mensen die ooit in zijn leven waren). Andere mensen doen iets met je personage. Dat kan iets fijns zijn of iets vervelends, maar de omgang met anderen zorgt ervoor dat het leven, de overtuigingen en de relaties van je hoofpersoon veranderen.
Denk dingen als:
* door de omgang met deze man verandert deze vrouw van een single dame in een getrouwde vrouw;
* doordat zijn lerares hem onderwijst, wordt jouw personage slimmer;
* een meisje wordt gepest door een ander persoon waardoor haar eigenwaarde verandert.
Kortom: omgang met anderen brengt altijd actie-reactie teweeg. Als jij gaat voetballen en je schopt de bal weg (actie) neemt een ander de bal over (reactie). Welke actie-reactie brengt de omgang met elk ander personage teweeg bij je hoofdpersoon?

Doe nu hetzelfde voor een ander personage

Zo simpel is het eigenlijk. Als je ook voor andere (belangrijke) personages een personagebiografie maakt, leer je ze ook kennen. Dan weet je ook wat hun heldenreis is. Net als je hoofdpersonage hebben andere personages bepaalde gevoelens en doelen. Ook zij hebben actie-reactie op datgene wat om hen heen gebeurt. In je opschrijfboekje moet je doen alsof elk personage de held van het verhaal is.
Zo maak je elk personage even diepzinnig en zorg je ervoor dat de actie-reactie altijd voor je personages kloppen. Niet alleen dat, zo komen verhaallijnen ook samen.
Stel dat je schrijft over twee generaals in oorlog: Generaal Goedzak en Generaal Gemeen. Als schrijver werk je toe naar een goede afloop voor generaal Goedzak. Maar om Generaal Gemeen realistisch te portretteren, moet je hem laten handelen volgens zijn eigen waarden, overtuigingen en karakter en op basis daarvan zijn actie-reactie bepalen.

Schrijf ‘achter de schermen’ alles zodanig uit dat je aan de hand van je aantekeningen niet ziet wie de hoofdpersoon is.

Gemeen is erop uit (vanuit het gezichtspunt dat hij de held is van zijn eigen verhaal en niet de ondergeschikte in het verhaal van Goedzak) om macht te vergaren. Je weet dat hij verlies niet zal accepteren, dus zal hij tot doorvechten tot zijn laatste laatste soldaat is gesneuveld. Als je Gemeen op dit punt minder belangrijk maakt dan Goedzak, zal het verhaal erg kort worden: Goedzak moet winnen en dus is het onbelangrijk wat Gemeen denkt of beweegt. Als je Gemeen als de held van zijn eigen verhaal maakt, doe je er alles aan om hem in zijn volle slechtheid als personage naar voren te laten komen: Gemeen is er zo op gebrand dat hij gaat winnen dat hij zijn tegenstander steeds twee stappen vooruit is.
Zo hebben de acties van beiden generaals invloed op elkaar als persoon (hoe ze op de acties van de ander reageren) en daarmee ook invloed op het verhaal, in dit geval de oorlog.

Samengevat: als je verhaallijnen goed in elkaar wil laten overlopen:
* moet je ervoor zorgen dat alle belangrijke personages goed zijn uitgewerkt (in je opschrijfboekje);
* moet je elk personage laten handelen volgens zijn eigen heldenreis, niet volgens die van de held;
* moet je je heel bewust zijn op de actie-reactie die tussen personages ontstaan en wat dat met de verhaallijn doet. Verandert die daardoor? Kunnen verhaallijnen elkaar daardoor doorkruisen?