Clichés dien je zo veel mogelijk te vermijden. Daarom volgen hier de meest voorkomende clichés en geef ik een aantal trucjes die je clichédetector kunnen versterken.
Wat is een cliché?
Een cliché definieer ik als een verhaalelement dat de lezer uit het verhaal haalt. Lees hier alle artikelen over clichés en tropes om je basiskennis daarover bij te spijkeren.
De definitie op mijn blog betreft het principe dat je tekst vlot moet lopen. Daarnaast moet je letten op wat al zo vaak geschreven is dat je niet origineel genoeg meer schrijft om nog interessant te zijn. Er zijn websites en bronnen die het niet met mijn definitie eens zijn. Die zien het iets meer zwartwit. Iedere tekst of elk tekstelement dat vaak wordt gebruikt, wordt daar een cliché genoemd. Het neemt niet mee of de (individuele) lezer zich eraan stoort of niet. Dat brengt ons bij de eerste groep standaard clichés.
Spreekwoorden en gezegden als clichés
Of spreekwoorden en gezegden echt cliché zijn, vind ik persoonlijk een punt van discussie, maar er zijn genoeg bronnen die ze wel als zodanig aanmerken. Neem: dat is zoeken naar een speld in een hooiberg. Het klopt dat we dit al talloze keren hebben gehoord. Maar spreekwoorden en gezegden komen voor in ons echte leven. In tegenstelling tot achtervolgingen waarin de kogels nooit opraken en de held nooit gewond raakt. Dat verschil tussen non-fictie en fictie maakt dat een spreekwoord minder snel storend is, is mij opgevallen.
Je kan spreekwoorden nog steeds als basis gebruiken om er iets heel creatiefs van te maken. Omdat de uitdrukkingen zo bekend zijn, valt je creativiteit dan des te meer op. Neem dit voorbeeld uit ‘Harry potter en de orde van de Feniks.’
Gedane spreuken nemen geen keer, maar je hebt de knuppel wel in het kabouterhok gegooid.
Dat zijn twee clichés in één zin. En toch is dit leuk om te lezen. Als je het makkelijke gebruik van uitdrukkingen onder clichés schaart, kan de volgende vuistregel je helpen: zet de uitdrukking naar je eigen hand en maak er iets leuks van.
Stel dat je hoofdpersonage opstartproblemen heeft in de ochtend. Dan kan je kortweg schrijven: dat duurt een eeuwigheid, maar je kan ook schrijven: dat duurt net zo lang als Charlies dagelijkse moeizame trektocht van zijn bed naar de ontbijttafel.
Nog een gevoelig cliché, taalkundig gezien is: dan ooit/ nog nooit in zijn leven:
* Hij was bozer dan ooit.
* Hij had zich nog nooit zo rot gevoeld.
* Blijer dan ooit ging hij naar het vliegveld.
* Ze had zich nog nooit ergens zo op verheugd.
Dan ooit/ nog nooit kan soms letterlijk zijn bedoeld. De vrouw die al vanaf haar vierde wil trouwen, zal zich inderdaad nog nooit ergens zó op verheugd hebben als op haar trouwdag. Maar deze zinnen verliezen hun kracht omdat ze zo vaak in de figuurlijke zin worden gebruikt. Mocht je ‘dan ooit’ letterlijk bedoelen, zorg er dan voor dat je alles eromheen voldoende uitwerkt om dat ook te laten blijken. Dan ooit/ nog nooit is vaker een onderdeel van nog een andere groep clichés: de hyperbolen.
Hyperbolen als clichés
Als je erop let, merk je dat clichés vaak hyperbolen zijn. Oftewel: iets wordt enorm uitvergroot. Kijk alleen al naar Mary Sue en Joe Sixpack. Dat zijn personages met uitgesproken overdreven traditionele vrouwelijke of mannelijke karaktertrekken of uitdragers van die waarden. Mary Sue is overdreven zacht, waar Joe Sixpack overdreven veel (krachtige) spieren heeft. Maar niet alleen personages, ook losse scènes of bepaalde gebeurtenissen zijn vaak een versie 10.0 van iets normaals, of iets wat überhaupt al onwaarschijnlijk -of op zijn minst zeer uniek- is.
* De geheime agent die niet één, maar honderd kogels kan ontwijken door weg te rennen.
* Niet één roos als romantisch gebaar, maar het hele bed onder rozenblaadjes, met nog drie bossen bloemen erbij.
* De dakloze persoon die uitgroeit tot miljonair.
* Geen succesvolle overwinning op een klein bedrijf van een nieuwbakken advocaat, maar eentje die meteen een hele verzekeringsmaatschappij omgooit (plot van The rainmaker).
* De nerd die uiteindelijk het mooie meisje gaat daten, omdat hij extreem veel voor haar overheeft, of voor haar wil veranderen.
* De romantische film The notebook (ik vind die film niks, vanwege de stortvloed aan clichés en een gebrek aan fatsoenlijk plot.)
– Een mooie vogel bij je romantische boottocht? Nee joh, meerdere dozijnen!
– Eén niet gearriveerde liefdesbrief? Maak daar maar 365 van…
– Een huis naar de smaak van je geliefde inrichten? Je kan dat huis ook helemaal bouwen…
– Zoenen in de regen? Kan, maar dan óók in een onweersbui en óók nog na een pittoresk boottochtje…?
Bron Annie Spratt op Unsplash.
Met name in het voorbeeld van The notebook zijn de clichés zo duidelijk omdat ze de zin ‘Dat gebeurt alleen in een film’ uitlokken. Die zin is een absolute rode vlag voor clichés. In ieder genre, van romantisch tot horror.
Powerfantasy als cliché
Powerfantasy kan ook een cliché vormen als je het te enthousiast toepast. Dat zag je misschien al in de voorbeelden onder het de vorige kopje. Zoals de dakloze die uiteindelijk miljonair wordt. Het heeft ook een te-mooi-om-waar-te-zijn-element in zich, maar het is wel nodig voor een verhaal om je hoofdpersoon de held te laten zijn. Het linke is dat een redelijk aantal boeken en films over ongelooflijke, maar desondanks waargebeurde verhalen gaan. Zoals de cliché dakloze die superrijk wordt. Mocht je autobiografisch schrijven -of überhaupt een verhaal schrijven- waarin een ongewone powerfantasy voorkomt en voor móet komen in het verhaal, kijk dan extra goed naar welk buitengewoon element nodig is om het verhaal gaande te houden. Alle andere uitzonderlijke momenten of vaardigheden kan je beter wel dan niet schrappen voor een prettig lopend plot.
Verhaal en taal: tips voor creatief schrijven 