Alles wat je ziet, meemaakt, voelt en ervaart is een vorm van observeren. Je ziet een strakblauwe lucht en bedenkt dat het prachtweer is. Je kauwt op een taai stuk vlees en ‘observeert’ dat het niet lekker is. Maar observaties geven alleen feiten weer. Je moet als schrijver daar interpretaties aan geven om er (diepere) betekenis aan te kunnen koppelen. Dat gedachtenproces van observeren tot aan het schrijven van een verhaal is essentieel voor een goedlopende tekst. Je bewust zijn van de manier waarop dat gaat, helpt om interessanter te schrijven.
De kern van observeren
Goed observeren heeft twee belangrijke uitgangspunten:
* Alles wat je ziet, is van potentieel belang. Niet alles wordt daadwerkelijk belangrijk, maar de potentie daarvoor zit overal. Denk aan mijn voorbeeld over de vaststelling dat een vliegtuig zwaar is. Als je bij voorbaat de mogelijkheid van de ‘hier is iets mee kriebel’ uitsluit, kunnen belangrijke dingen je ontgaan.
* In eerste instantie is alles wat je observeert, niet méér dan dat. Anders gezegd: iets is wat het is, zonder dat je daar iets achter gaat zoeken, of conclusies bij gaat trekken. Dat komt later pas.
Voorbeelden:
– Een leerling heeft dertien van de twintig toetsvragen fout beantwoord. Punt. Niet: “Dat is een dikke onvoldoende.” Pas als het scorevel van de toets zegt dat deze score gelijkstaat aan een 3.5 kan je daarvan spreken. Tot het moment dat je het exacte cijfer weet, weet je niet of het slecht, heel slecht of dieptreurig is. Vooralsnog zijn er gewoon dertien van de twintig vragen fout beantwoord.
– Het is drie uur. Punt. Dat het koffietijd is, je trein over een minuut vertrekt, of je vriendin nu onder het mes gaat… komt allemaal in de volgende stap.
In de uitwerking van een verhaal komt deze stap vrijwel nooit zichtbaar terug. De operatie van een vriendin is een spannende scène. Het zal je personage èn je lezer worst wezen of die operatie om twee uur of drie uur is ingepland. Waar het natuurlijk om draait, is hoe de operatie uiteindelijk verloopt, niet op welk feitelijk tijdstip dat gebeurt. Toch moet je deze stap van observeren goed beheersen, anders vormt het vroeg of laat een obstakel in de uitwerking van de rest je uitwerking, zoals je kan zien bij de eerste stappen van interpreteren.
Het begin van interpreteren
Zodra je de feiten op een rijtje hebt, kan je beginnen met interpreteren. De leerling krijgt inderdaad een 3.3 voor de toets. Daar is moeder waarschijnlijk niet blij mee. Volgt er huisarrest? Een uitbrander? Is dit het startsein voor bijles die al langer nodig bleek?
De operatie van je vriendin verloopt goed. En dan? Kan de wereldreis doorgaan? Is ze nu definitief genezen van een enge ziekte? Volgt er nu een revalidatieproces en is er licht aan het eind van een donkere tunnel die al jaren voortduurt?
Ook interpretaties van ‘vluchtige observaties’ zijn veelzeggend. Een man in pak? Dat is een bankier. Daarmee beslis je dat het verhaal verder gaat over het leven in het bankwezen en niet over dat van een pretparkeigenaar, wat ook had gekund.
Je ziet dat interpretaties dus bepalen waar je verhaal al dan niet over gaat. Dat kan niet anders: observaties bepalen wat je ziet en in meer of mindere mate zijn interpretaties daar een direct gevolg van. Het is echter wel belangrijk dat je je bewust blijft dat dit interpretaties zijn, geen observaties.
Want zo ontstaan clichés: ‘verboden liefdes gaan altijd over arm en rijk’, ‘vrouwen zijn altijd zachtaardig’, ‘rijke mensen zijn arrogant en zelfzuchtig’… Dat zijn uitgangspunten gebaseerd op een aanname. En een cliché werkt niet, omdát dat geen compleet, verdiepend verhaal vertelt, maar bij die enkele aanname blijft. De lezer kan door de gewenning van die ene aanname niet verder kan kijken dan dat ene gegeven.
Soms observeer je iets dat zo ‘duidelijk’ is, dat je onmiddellijke reactie meteen een interpretatie betreft:
Bij deze foto denk je waarschijnlijk meteen: Wat een lelijkerd! Niet: kale kop, ongezond uitziende vlekken, rauwe kleur van de huid: die vogel is lelijk.
Dat geeft niet, als je maar kan redeneden waarom een maraboe niet moeders mooiste is, zoals hierboven. Anders loop je het risico dat jouw eigen interpretaties ertoe leiden dat je waardevolle observaties/ interpretaties mist. “Zolang als ik wil schrijven over verliefdheid, schrijf ik alleen maar op in mijn opschrijfboekje hoe ik mensen met elkaar zie flirten.” En die eenzaam uitziende man, dan? Hij kan smoorverliefd zijn, maar door zijn verlegen aard daarmee enorm in de knoop zitten. Dat zou zomaar een uitgangspunt voor een verhaal kunnen zijn dat je dan links laat liggen.
Lees de casus van Michael en Samuel voor een voorbeeld van hoe je een beeld van iets of iemand hebt op een manier waarop je dat niet meteen verwacht.
Persoonlijke waarheden
Observaties en interpretaties moet je ook van kunnen onderscheiden tijdens het schrijven vanwege het belang van persoonlijke waarheid. Simpel gezegd: iets wat in jouw beleving klopt, hoeft voor een ander niet zo te zijn. De eindfase van goede observatie en interpretatie is dat je dat feit niet alleen erkend, maar ook beseft wat dat met het verloop, thema of invulling van het verhaal kan doen.
Een persoonlijke waarheid erkennen kan alleen als je begint bij het afvragen wat feitelijke observaties zijn en je afvraagt in hoeverre en welke interpretaties in het spel zijn om tot deze waarheid te komen: die heeft immers ook zijn basis in observaties en interpretaties. Je moet die waarheid van je eigen mening kunnen scheiden, anders kan je nooit iets realistisch portretteren. ‘Achter de schermen’ mag je een personage of de maatschappij om deze waarheid vervloeken, maar een zekere mate van objectiviteit is altijd nodig voor een prettig verhaalverloop. Wat zou er anders moeten worden van antagonisten in een verhaal?
Met het erkennen en uitwerken van persoonlijke waarheden is de cirkel van observeren voor een verhaal rond. Je ziet iets bruikbaars, kijkt hoe dat in een verhaal past en maakt er vervolgens een geheel van. Zo ga je van een simpele waarneming naar een goed uitgewerkt verhaal.
Foto door Wolfgang Hasselmann, verkregen via Unsplash.
Verhaal en taal: tips voor creatief schrijven 